Boterfabriek en Boermarke stonden centraal op bewonersavond Historisch Gasteren

‘Van het boterfabriekje in Gasteren heb ik geen foto’s gevonden, geen bouwtekening, geen aanbesteding of bouwbedrijf. Heb ik het hele verhaal uit mijn duim gezogen?’ Met een zekere trots liet Janny van Rhee de aanwezigen vervolgens een uittreksel uit het kadaster zien. Een stukje grond aan de Brink tussen nummer 3 en nummer 5 stond inderdaad – en staat nog steeds! – op naam van de Roomboterfabriek Gasteren. Janny was de eerste spreker op de tweede bewonersavond van de werkgroep Historisch Gasteren, die donderdag 19 september in het dorpshuis werd gehouden.
Zo’n 60 toehoorders zagen vervolgens een film over Gasteren uit 1940, terwijl na de pauze uitgebreid het onderwerp boermarke aan de orde kwam.

Roomboterfabriek

Tussen 1895 en 1915 heeft er in Gasteren een boterfabriekje gestaan. Janny van Rhee ging in haar presentatie in op de voorgeschiedenis, het ontstaan en het werk in de Coöperatie Roomboterfabriek ‘Gasteren’. Vòòr die tijd werd de boter op de boerderij gemaakt, maar eigenlijk was de hygiëne daar ver te zoeken. Aan het eind van de 19^e eeuw ging men daarom boterfabriekjes bouwen, vooral handkrachtfabriekjes. De boter uit de fabriek was bedoeld voor de verkoop. “Gastenaren werden dan ook wel “Botterkrammers” genoemd, een verbastering van botterkremer ofwel boterventer. Vandaar de boterton op de vlag van Gasteren,” aldus Janny.

Gasteren was overigens lang niet de enige plaats waar een boterfabriek werd gebouwd. In 1903 was in Drenthe het grootste aantal zuivelfabiekjes in werking (102), waarvan meer dan de helft (59) uit handkracht- fabriekjes bestond. Het fabriekje in Gasteren heeft maar 20 jaar bestaan. De toekomst was aan de stoomzuivelfabrieken, waarvan er één in het begin van de 20^ste eeuw in Anloo werd gevestigd. De melk van Gasteren werd na de sluiting van het Gasterse fabriekje gezamenlijk met paard en wagen naar Anloo gebracht.

Na de voordracht van Janny, die werd bijgestaan door Wout van Bochove, werden twee films uit 1940 en 1950 vertoond. Daarin stond natuurlijk het landleven centraal en lieten de filmers het zware handwerk op de akkers zien, waar door het gezamenlijk werken toch best een vrolijke sfeer heerste. Van mechanisatie was in die jaren nog niet of nauwelijks sprake.

Boermarke

Het tweede deel van de avond had als centraal thema de boermarke. In zijn presentatie schetste Herman Roepman een beeld van de geschiedenis en de ontwikkeling van de boermarke vanaf haar ontstaan in de middeleeuwen tot aan het begin van de vorige eeuw. Het belang van deze aanvankelijk zelfstandige bestuursvorm verminderde, toen vanaf 1800 de landelijke overheid en later de gemeenten meer en meer zeggenschap over de taken van de boermarke kregen.
De huidige situatie van de boermarke Gasteren werd belicht in een interview van Herman met twee bestuurders (volmachten) van de boermarke: Harm van Rhee en Harm Reinders.

Gezeten op drie barkrukken ontstond een levendige discussie, waaruit bleek dat het huidige grondbezit niet veel meer omvat dan de meeste brinken in het dorp, het sportveld, een plukje bos in de buurt van het meestersbosje en een perceeltje op de zuides. Daarnaast bezit de boermarke nog een aantal landbouwmachines. Haar inkomsten haalt de boermarke voornamelijk uit de verhuur van gronden in de hele marke van Gasteren (= boermarke én particulier bezit; ca. 720 hectare) als jachtveld. Op een kaart liet Herman zien, waar de markegrenzen van Gasteren lopen en toonde hij kenmerkende grenspunten met aangrenzende marken in de vorm van markestenen en enkele beuken.
Aan het eind van de avond vertelde Roelof Bonder dat de familie Reinders nu al bijna 100 jaar een volmacht aan de boermarke levert. In zijn verhaal ging hij in op de verdiensten van drie generaties Reinders: grootvader Roel, vader Job en zoon, en huidige volmacht, Harm.

Om dat te eren bood hij, als een persoonlijk gebaar, samen met zijn vrouw Roelfien, Harm een bord met de tekst ‘Boermarke-hoeve’ aan. Harms vrouw Jeannet kreeg een ingelijste tekst over de verdiensten van de familie Reinders voor de boermarke overhandigd. Het leverde een emotioneel slot van deze boeiende avond. “Ik krijg hier kippenvel van,” aldus Harm bij het in ontvangst nemen van het bord. Het zal een mooie plek aan een muur van zijn boerderij krijgen.

De voordrachten op de bewonersavond worden later op de website van Historisch Gasteren geplaatst.